قرائت زنانه از خانواده اسلامی و تربیت معنوی: مطالعه‌ای روان شناختی با رویکرد نظریه داده بنیاد در شهر خرم‌آباد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری دانشگاه جامع امام حسین، تهران، ایران

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: خانواده در دنیای امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض تغییر و تحول است. به عنوان کوچک‌ترین و اساسی‌ترین واحد اجتماعی، خانواده نقشی حیاتی در شکل‌دهی به جامعه ایفا می‌کند. در ایران با وجود تحولات عمیق، خانواده همچنان یکی از ارکان اصلی نظام اجتماعی اسلامی به شمار می‌رود. از آنجا که زنان نقش مهمی در شکل‌دهی به نظام معنایی خانواده دارند، این پژوهش به بررسی درک، تجربه و تفسیر زنان مذهبی ساکن خرم‌آباد از مفهوم خانواده اسلامی می‌پردازد. هدف اصلی این مطالعه، شناخت این پدیده از دیدگاه زنان و بررسی اصول دینی و اخلاقی حاکم بر ساختار و روابط خانواده اسلامی است؛ همچنین تأثیر تربیت فرزند در خانواده‌های اسلامی بر روابط درون‌خانوادگی و رشد عاطفی و روانی فرزندان مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
روش: این پژوهش با استفاده از روش مردم‌نگاری و با تکنیک‌های مشاهده مشارکتی و مصاحبه عمیق انجام شده است. نمونه پژوهش شامل بیست نفر از زنان مذهبی ساکن شهر خرم‌آباد بوده که با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند. داده‌های جمع‌آوری‌شده با استفاده از روش نظریه داده‌بنیاد در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی تجزیه و تحلیل شدند. درنهایت مقوله هسته «خانواده اسلامی و تربیت معنوی» به‌دست‌ آمد. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهای تحلیل کیفی و به صورت دستی انجام شد. روایی و پایایی داده‌ها با بررسی مکرر و تطبیق با مشارکت‌کنندگان و متخصصان حوزه خانواده تأیید شد.
نتایج: این تحقیق نشان ‌داد که تربیت معنوی در خانواده‌های اسلامی تأثیر مثبتی بر رشد فردی اعضای خانواده و بهبود روابط درون‌خانوادگی دارد. تعاملات مثبت میان اعضای خانواده، به‌ویژه والدین و فرزندان نقش مهمی در رشد عاطفی و روانی فرزندان ایفا می‌کند. زنان مذهبی بر این باورند که تربیت معنوی با تکیه بر اصول دینی و اخلاقی، احساس امنیت عاطفی را تقویت و ارتباطات سالم فردی و اجتماعی فرزندان را تسهیل می‌کند؛ بدین ترتیب پدیده خانواده اسلامی و تربیت معنوی به عنوان یک سازه اجتماعی و دینی، نتیجه واکنش‌ها و تعاملات زنان مذهبی با فرایندهای تشکیل خانواده، تعاملات درون خانواده و پیامدهای آن از دیدگاه اسلامی است.
بحث و نتیجه‌گیری: نتایج این پژوهش تأیید می‌کند که خانواده متکی بر فرهنگ اسلامی و با نگرشی پویا و دیالکتیکی می‌تواند به ساخت و تغییر کنشگری افراد در راستای آموزه‌های اسلام در مورد خانواده کمک کند. از دیدگاه روان‌شناختی، این فرایند می‌تواند به کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی در خانواده‌ها و در نهایت به سلامت روانی و اجتماعی افراد جامعه و تقویت بنیان‌های خانوادگی بینجامد؛ بنابراین توجه به تربیت معنوی و تقویت روابط مثبت در خانواده‌های اسلامی می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و کاهش مشکلات اجتماعی کمک کند. پیشنهاد می‌شود که در برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و اجتماعی به نقش و دیدگاه زنان در خانواده اسلامی توجه بیشتری شود.
تقدیر و تشکر: از تمامی شرکت‌کنندگان در این پژوهش، به‌ویژه زنان مذهبی شهر خرم‌آباد که با مشارکت صمیمانه خود امکان انجام این تحقیق را فراهم آوردند، تشکر و قدردانی می‌شود.
تعارض منافع: نویسندگان این مقاله هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Feminine Reading of the Islamic Family and Spiritual Nurturing: A Psychological Study Using Grounded Theory in Khorramābād

نویسنده [English]

  • Maryam Ahmadpoor
Ph.D. Candidate, Imam Hossein Comprehensive University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Extended Abstract
 
Introduction and Objectives: In today’s rapidly changing world, the family is more exposed than ever to transformation. As the smallest yet most fundamental social unit, the family plays a crucial role in shaping society. In Iran, despite profound societal changes, the family continues to serve as a cornerstone of the Islamic social system. Since women play a decisive role in shaping the family’s meaning-making processes, this study explores how religious women living in Khorramabad (a city in the Central District of Khorramabad County, Lorestan province, Iran) perceive, experience, and interpret the concept of the Islamic family. The main objective is to understand this phenomenon from women’s perspectives and to examine the religious and ethical principles governing the structure and dynamics of the Islamic family. In addition, the study investigates how spiritual upbringing within Islamic families affects intra-family relationships and the emotional and psychological development of children.
Method: This research employed an ethnographic approach, using participant observation and in-depth interviews as primary techniques. The sample consisted of twenty religious women residing in Khorramabad, selected through purposive sampling. Data were analyzed using grounded theory methodology across three stages: open coding, axial coding, and selective coding. Ultimately, the core category identified was “Islamic Family and Spiritual Nurturing.” Data analysis was conducted both manually and with qualitative analysis software. Credibility and reliability were ensured through repeated verification and cross-checking with participants and family studies experts.
Results:The findings indicate that spiritual nurturing within Islamic families positively contributes to the personal growth of family members and strengthens intra-family relationships. Positive interactions—especially between parents and children—play a critical role in children’s emotional and psychological development. Religious women emphasized that spiritual upbringing, grounded in religious and ethical principles, enhances emotional security and facilitates healthy personal and social interactions among children. Accordingly, the phenomenon of the Islamic family and spiritual nurturing emerges as a religious-social construct shaped by the responses and interactions of religious women with family formation processes, internal family dynamics, and their outcomes from an Islamic perspective.
Discussion and Conclusion: The study confirms that an Islamic family, when approached with a dynamic and dialectical perspective, can foster individual agency in line with Islamic teachings on family life. From a psychological standpoint, this process contributes to reducing psychological and social harms within families, ultimately promoting mental health, social well-being, and stronger family foundations. Therefore, attention to spiritual nurturing and strengthening positive family relationships can improve quality of life and help reduce social problems. It is recommended that cultural and social planning initiatives give greater consideration to the role and perspectives of women within the Islamic family.
Acknowledgments: The author sincerely thanks all participants—especially the religious women of Khorramabad—whose generous cooperation made this study possible.
Conflict of Interest: The author declares no conflict of interest.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Family
  • Islam
  • Religious Women
  • Spiritual Nurturing
  • Emotional and Psychological Growth

مراجع

احمدپور، مریم (1390)، «زنان، ازدواج، خانه‌داری و تربیت فرزندان در اندیشه اسلامی»، اسلام و علوم اجتماعی، س3، ش6، ص176-206.
استراس، آنسلم و جولیت کوربین (1385)، اصول روش تحقیق کیفی، ترجمه بیوک محمدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اینگلهارت، رونالد (1375)، تحول فرهنگی در جوامع پیشرفته، ترجمه مریم وتر، تهران: کویر.
بختیاری، آمنه؛ بدوی، فاطمه؛ نصیری، بهاره و لیلا نیرومند (1394)، «بررسی روش‌شناسی مقالات علمی پژوهشی حوزه زن و خانواده»، پژوهشنامه زنان، س6، ش2، ص23-50.
بنی‌اسدی، رضا (1399)، «نقش زن در استحکام خانواده با الگوگیری از فرهنگ غنی اسلامی»، زن و فرهنگ، س12، ش45، ص87-96.
پروین، ستار؛ داودی، مریم و فریبرز محمدی (1391)، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر در طلاق عاطفی در بین خانواده‌های تهرانی»، مطالعات راهبردی زنان، س4، ش56، ص119-153.
 پناغی، لیلی؛ زاده محمدی، علی؛ باقریان، فاطمه؛ پاکدامن، شهلا؛ احمدآبادی، زهره و سمیه محمدی (1395)، «جستجوی الگوهای سلامت خانواده ایرانی: یک مطالعه کیفی»، خانواده‌پژوهی، س12، ش2، ص179-196.
تقوی‌پور، محمدرضا؛ اسماعیلی، محسن و سیاوش صلواتیان (1396)، «الگوی جامع خانواده تراز در اندیشه اسلامی»، فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، س12، ش38، ص120-148.
جعفرزاده‌پور، فروزنده (1400)، «ساختار قدرت و رابطه آن با ناپایداری خانواده»، مسائل اجتماعی ایران، س1، ش2، ص109-139.
ذاکری، محمداسحاق (1386)، «اسلام و ایمان در اندیشه تقریبی علامه شرف‌الدین عاملی»، کوثر معارف، س3، ش4، ص83-108.
رهنمایی، سید احمد (1401)، «تحلیل تربیتی ـ‌ روان‌شناختی آرامش خانواده در پرتو مودت و رحمت با نگاهی به هرم سه بعدی نفس انسان»، تربیت اسلامی، س17، ش42، ص113-132.
سهرابی، حاد و فاطمه مشایخی (1400)، «فراتحلیل پژوهش‌های صورت گرفته در حوزه بازنمایی زن و خانواده در رسانه»، اولین همایش ملی انقلاب اسلامی و افق تمدنی آینده.
شاملو، سعید (1377)، مکتب‌ها و نظریه‌ها در روان‌شناسی شخصیت، تهران: رشد.
شمسیان، زهرا و پروانه ولوی (1394)، «خانواده متعادل و سالم از منظر آموزه‌های دین اسلام»، اولین کنگره ملی خانواده سالم دانشگاه شهید چمران اهواز.
شولتز، دوان و سیدنی شولتز (1375)، تاریخ روان‌شناسی نوین، ترجمه علی‌اکبر سیف و دیگران، تهران: رشد.
صادقی، مسعود؛ فاتحی‌زاده، مریم؛ احمدی، سیداحمد؛ بهرامی، فاطمه و  عذرا اعتمادی (1393)، «تدوین مدل خانواده سالم به روش پژوهش آمیخته اکتشافی»، روان‌شناسی خانواده، س1، ش1، ص29-40.
طباطبایی، محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه.
کامپنهود، لوک وان و ریمون کیوی (1384)، روش تحقیق در علوم اجتماعی (نظری و عملی)، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: توتیا.
محمدپور، احمد؛ رضایی، مهدی؛ پرتوی، لطیف و رسول صادقی (1388)، «بازسازی معنایی تغییرات خانواده به شیوه نظریه زمینه‌ای: مطالعه موردی ایلات منگور و گورک»، فصلنامه خانواده‌پژوهی، س5، ش9، ص309-330.
ملایی، توران (1400)، «بانوی تراز در نهاد خانواده از دیدگاه اسلام و امامین انقلاب»، دومین همایش بین‌المللی حکمرانی اخلاق و معنویت.
میرتبار، سید مرتضی و عبدالاحدی مقدم، علی اکبر (1399)، کارآمدی تربیت دینی در خانواده و چالش‌های آن با رویکرد راهبردی،مجموعه مقالات نخستین همایش ملی چالش‏ها و راهکارهای تعالی نهاد خانواده در مذاهب اسلامی با محوریت آسیب‏های اجتماعی.
میرمحمدرضایی، زهرا و باقر ساروخانی (1397)، «نقش جهانی شدن در تغییرات دو دهه اخیر خانواده ایرانی»، زنان و خانواده، س13، ش44، ص131-164.
نعیمی‌پور، ناهید؛ عظیمی گرگانی، هادی و سیدعلی پور‌منوچهری (1399)، «اصول اخلاق زیستی در نهاد خانواده از منظر اسلام»، اخلاق زیستی ویژه‌نامه اخلاق زیستی و حقوق شهروندی، س10، ش1، ص133-144.
نوابی‌نژاد، شکوه (1379)، «خانواده معاصر، گونه‌شناسی و مشکلات آن»، کتاب نقد، س5، ش17، ص110-117.
نوایی، علی‌اکبر (1392)، «خانواده الگو در اسلام»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، س19، ش97، ص3-40.
نیک‌پور، سحر (1401)، «مقایسه نهاد خانواده در اسلام و غرب»، تحقیقات نوین میان رشته‌ای حقوق، س2، ش3، ص61-71.
هاشمی، سیدحسین (1388)، «چیستی و اهداف تربیت»، پژوهش‌های قرآنی، س15، ش59-60، ص30-71.
 
Ahmadpour, M. (2011), Women, marriage, housekeeping, and children’s education in Islamic thought, Islam and Social Sciences, 3rd Year. [In Persian] https://soci.rihu.ac.ir/article_1193.html.
Alizadeh, M, et al (2016), Searching for patterns of Iranian family health: A qualitative study. Family Research, 46. [In Persian] https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1408391.
Bakhtiari, A., et al. (2015), Investigating the methodology of scientific research articles in the field of women and family, Journal of Women’s Studies, 6(2). [In Persian] https://womenstudy.ihcs.ac.ir/article_1687_4c40e2a1873700c761434c945f8e3870.pdf.
Bani Asadi, R. (2020), The role of women in strengthening the family by modeling the rich Islamic culture. Women and Culture, 12(45). [In Persian]  https://journals.iau.ir/article_678016.html.
Campenhoudt, L. V. & Quivy, R. (2005), (A. Nik Gohar, Trans.), Tootia Publications. [In Persian]
Hashemi, S. H. (2009), What are the goals of training. Quranic Researches, 59-60. [In Persian] https://jqr.isca.ac.ir/article_3706.html
Inglehart, R. (1996), Cultural shift in advanced societies. (M. Vetar, Trans.). Kavir Publications. [In Persian]
Jafarzadeh Pour, F. (2021), The structure of power and its relationship with family instability. Iranian Social Issues, 2. [In Persian] https://www.sid.ir/paper/963889/fa.
Mirmohammadrezaei, Z. & Saroukhani, B. (2018). The role of globalization in the changes of the last two decades of the Iranian family. Women and Family, 13(44). [In Persian] https://www.sid.ir/paper/262346/fa.
Mohamadpour, A. (2009), Semantic reconstruction of family changes by grounded theory: A case study of Mangour and Gurk tribes. Journal of Family Research, 5(19). [In Persian] https://www.sid.ir/paper/122217/fa.
Molaei, T. (2021), The balanced lady in the family institution from the perspective of Islam and the Imams of the Revolution, Second International Conference on the Governance of Ethics and Spirituality. [In Persian] https://sid.ir/paper/901618/fa.
Naeimi Pour, N., et al. (2020), Principles of bioethics in the family institution from the perspective of Islam, Bioethics Special Issue on Bioethics and Citizen Rights. [In Persian] https://journals.sbmu.ac.ir/be/article/view/29042.
Navaei, A. A. (2013), The ideal family in Islam. Islamic Social Research, 19(2(Serial 97)). [In Persian] https://iss.razavi.ac.ir/article_849.html.
Nikpour, S. (2022), Comparison of the institution of family in Islam and the West. New Interdisciplinary Legal Research, 2(3). [In Persian] https://sid.ir/paper/1019223/fa.
Navabi Nejad, S. (2000), Contemporary family, typology and its problems. Book Review, 5(17). [In Persian] https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/450429.
Parsons, T. (1955), Family Socialization & Interaction Process. New York: The Free Press.
Parvin, S., et al. (2012), Sociological factors affecting emotional divorce among Tehrani families. Strategic Studies of Women, 14(56). [In Persian] https://www.jwss.ir/article_12269.html.
Rahnamai, S. A. (2022), Educational-psychological analysis of family tranquility in light of affection and mercy with a look at the three-dimensional pyramid of the human soul. Islamic Education, 42. [In Persian] https://islamicedu.rihu.ac.ir/article_1996.html.
Sadeghi, M., et al (2014), Compiling a healthy family model using an exploratory mixed research method. Family Psychology, 1(1). [In Persian] https://www.ijfpjournal.ir/article_245490.html.
Shamlou, S. (1998), Schools and Theories in Personality Psychology. Roshd Publications. [In Persian]
Shamsian, Z. & Valavi, P. (2015), Balanced and healthy family from the perspective of Islamic teachings. The First National Congress of Healthy Family, Shahid Chamran University of Ahvaz. [In Persian] https://www.sid.ir/paper/876573/fa.
Sholtz, D. & Sholtz, S. (1996), History of Modern Psychology. (A. Saif et al., Trans.). Roshd Publications. [In Persian]
Sohrabi, H. & Mashayekhi, F. (2021), Meta-analysis of research conducted in the field of women and family representation in the media. The First National Conference on the Islamic Revolution and the Horizon of the Future Civilization. [In Persian] https://sid.ir/paper/1038863/fa.
Strauss, A. & Corbin, J. (2006). Principles of Qualitative Research Methods. (B. Mohammadi, Trans.). Institute for Humanities and Cultural Studies. [In Persian]
Taghavi Pour, M., et al. (2017), The comprehensive model of the ideal family in Islamic thought, Cultural Education of Women and Family, 38. [In Persian] https://sid.ir/paper/262264/fa.
Tabatabai, M. H. (1997), Al-Mizan Fi Tafsir Al-Quran, Vol. 1. Qom: Islamic Publications Office of the Society of Seminary Teachers. [In Persian]
Zakeri, M. I. (2008), Islam and faith in the approximative thought of Allameh Sharaf al-Din Ameli. Kowsar Maaref, 3(4), 83-10857. [In Persian] https://ensani.ir/fa/article/66505/.         

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار